Thu nhập công là quá trình Nhà nước sử dụng quyền lực để huy động một bộ phận của cải xã hội hình thành nên các quỹ tài chính Nhà nước nhằm đáp ứng nhu cầu chi tiêu của Nhà nước.
Việc phân loại thu nhập công là công cụ để Nhà nước quản lý và sử dụng các nguồn lực công phù hợp với pháp luật và có trách nhiệm trước công chúng. Về cơ bản, căn cứ theo tính chất thu nhập, phạm vi lãnh thổ và nội dung kinh tế mà có thể phân loại thu nhập công thành các loại khác nhau.
1. Căn cứ theo tính chất thu nhập
Thu nhập công được chia thành 2 nhóm: các khoản thu thuế và các khoản thu không phải thuế. Các khoản thu thuế bao gồm các sắc thuế mà Nhà nước ban hành dưới hình thức luật là khoản thu mang tính bắt buộc và không hoàn trả trực tiếp, được xây dựng trên nghĩa vụ công dân.
Thuế được Nhà nước áp đặt bằng quyền lực chính trị, được thể chế hóa bằng pháp luật các pháp nhân và thể nhân đều phải nghiêm chỉnh chấp hành. Thuế không hoàn trả trực tiếp ngang giá cho người nộp thuế mà một phần thuế đã nộp cho ngân sách nhà nước được hoàn trả gián tiếp cho người nộp thuế dưới hình thức hưởng thụ hàng hóa dịch vụ công như y tế, giáo dục, an ninh quốc phòng… tất cả mọi người đều được hưởng các dịch vụ công cộng đó như nhau cho dù nghĩa vụ đóng góp có thể khác nhau.
Còn đối với các khoản thu không phải thuế thì bao gồm lệ phí và phí, quyên góp, vay mượn…đây là những khoản thu mang tính đối giá (dịch vụ hàng hóa công được hưởng tương ứng với số tiền phải bỏ ra) và được xây dựng trên cơ sở thỏa thuận giữa dân chúng và Chính phủ. Mặc dù chiếm tỷ trọng nhỏ trong tổng cơ cấu thu Ngân sách nhà nước song đây cũng là khoản thu không thể thiếu.
2. Căn cứ vào phạm vi lãnh thổ
Thu nhập công được chia thành thu trong nước và thu ngoài nước. Nếu như thu trong nước bao gồm các khoản thu từ thuế, phí và lệ phí, vay trong nước, cho thuê công sản, khai thác và bán tài nguyên thiên nhiên, thu khác thì thu ngoài nước lại bao gồm các khoản thu từ đầu tư nước ngoài, viện trợ nước ngoài, vay nước ngoài. Như vậy có thể thấy rằng thu trong nước là nguồn nội lực cơ bản giúp Chính phủ xây dựng một ngân sách nhà nước chủ động, mọi sự dựa dẫm vào bên ngoài đều để lại những hậu quả lâu dài, nền tài chính chỉ lành mạnh và bền vững khi nguồn thu dựa chủ yếu vào nội lực của nền kinh tế quốc dân.
Bên cạnh đó, thu ngoài nước lại là nguồn ngoại lực giúp đất nước tích tụ và tập trung vốn đầu tư vào nhiều công trình then chốt từ đó tạo ra những bước chuyến đáng kế trong tiến trình phát triển.
3. Căn cứ vào nội dung kinh tế
Thu nhập công bao gồm các khoản thu không mang nội dung kinh tế và những khoản thu mang nội dung kinh tế. Khoản thu không mang nội dung kinh tế bao gồm thuế, các khoản quyên góp, viện trợ nước ngoài và thu khác (thu từ phạt vi cảnh, thanh lý tài sản, quà biếu tặng…), có thể thấy rằng thuế là khoản thu chiếm tỷ trọng lớn được xây dựng trên cơ sở trao đổi nghĩa vụ giữa công dân và nhà nước, còn quyên góp và viện trợ nước ngoài là những khoản thu hình thành trên cơ sở tự nguyện nhỏ dần về mặt tỷ trọng. Đây là những khoản thu không mang tính chất đối ứng với việc thụ hưởng các dịch vụ hàng hóa công của các chủ thể, tức là không phải cứ nộp vào ngân sách nhà nước nhiều thuế hay ủng hộ cho chính phủ nhiều là được hưởng nhiều hàng hóa dịch vụ công hơn người khác.
Khoản thu mang nội dung kinh tê: bao gôm lệ phí, phí, vay nợ, cho thuê công sản, bán tài nguyên thiên nhiên. Lệ phí và phí là những khoản thu mang tính đối giá. Là khoản thu có tỷ trọng nhỏ hơn so thuế nhưng góp phần rất quan trọng cho quá trình nâng cao hiệu quả cung cấp và sử dụng hàng hóa dịch vụ công đảm bảo phân phối một cách tương đối công bằng phúc lợi công cộng cho mọi công dân trong xã hội.
Vay nợ trong và ngoài nước là khoản thu mang tính bồi hoàn, nó tích cực đẩy nhanh tốc độ tích tụ và tập trung vốn tạo những công trình lớn khi các khoản thu từ thuế, phí, lệ phí chưa đáp ứng được đầy đủ nhu cầu chi đầu tư phát triến của nhà nước. Nhưng nếu những công trình đầu tư từ vay nợ mà không mang lại lợi ích kinh tế xã hội như mong muốn thì sẽ trở thành gánh nặng do phải trả vốn và lãi hàng năm. Do đó phải xác định rõ vay nợ sử dụng cho mục đích gì và sử dụng nợ như thế nào.
Cho thuê công sản gồm cho thuê đất, bầu trời, mặt nước, vùng lãnh thổ…là khoản thu tương đối hấp dẫn nhưng cái giá phải trả là sự tổn hại về môi trường thiên nhiên sau thời hạn cho thuê. Thu từ bán tài nguyên thiên nhiên là những khoản thu do bán quặng, dầu thô, than, sản vật của rùng nguyên sinh, tài nguyên thiên nhiên là nguồn lợi do thiên nhiên ban tặng và đa phần là không thể tái tạo do đó cần phải có chính sách khai thác hợp lý.
4. Căn cứ vào tính chất phát sinh
Thu nhập công được phân loại thành thu thường xuyên và thu không thường xuyên. Thu thường xuyên bao gồm khoản vay nợ, viện trợ là các khoản thu mang tính chất thời điểm lúc có lúc không, lúc nhiều lúc ít, không ổn định về số lượng và thời gian thu. Thu không thường xuyên bao gồm thu thuế, phí, lệ phí là các khoản thu phát sinh đều đặn và liên tục ổn định về số lượng và thời gian thu.
